БЛОГ
Гісторыя археалагічных даследаванняў Мінскага замчышча
Кошман В.І.
аддзел археалогіі Сярэдніх вякоў і Новага часу
Мінск, 1.03.2024
Гістарычныя звесткі аб Мінску (Менску)
- Першая ўзгадка аб Мінске («Меньске») змяшчаецца ў 1067 г. пры апісанні канфлікта паміж княз’ямі Яраслававічамі (велікі князь кіеўскі Ізяслаў, Святаслаў чарнігаўскі, Усевалад пераяслаўскі) і полацкім князем Усяславам Брачыслававічам («Чарадзей»). «В лето 6575 заратися Всеслав, сын Брачиславль, Полочьске, и зая Ноъгород. Ярославичи же трие, – Изяслав, Святослав, Всеволод, – совокупивше вои, идоша на Всеслава, зиме сущи велици. И придоша ко Меньску, и меняне затворишася в граде. Си же братья взяша Менеск, и исекоша муже, а жены и дети вдаша на щиты, и поидоша к Немизе, и Всеслав поиде противу. И совокупишася обои на Немизе. Месяца марта в 3 день; и бяша снег велик, и поидоша противу собе. И бысть сеча зла, и мнози падоша, и одолеша Изяслав, Святослав, Всеволод, Всеслав же бежа …
- У далейшым Менск узгадваецца ў летапісах яшчэ 7 разоў
- осень 1078 г. – паход Уладзіміра Манамаха на Менск «И на ту осень идохом черниговци и с половци и с читеевичи, к Меньску: изъехахом городъ, и не оставихом у него ни челядина, ни скотины...»
- лета 1104 г.
- лета 1116 г.
- 1151 г.
- 1159 г.
- 1160 г.
- лета 1160 г.
- У 1160–е гг. Менск яшчэ належыў роду Глебавічаў і рэгулярна з’яўляўся на старонках летапісаў, аднак з канца XII і на працягу XIII ст. горад знікае з іх старонак. Лічыцца, што горад быў цэнтрам удзельнага княства звязанага з Полацкам, з XIII ст. – з Новагорадком (Навагрудкам), а позней з Трокамі і Вільняй. Каля 1326 г. узгадваецца, што ў Ноўгарадзе ў складзе пасольства ад вялікага князя Гедзіміна быў і мінскі князь Васіль. Не выключана, што пасля смерці гэтага князя Менск быў далучаны да ўладанняў вялікага князя літоўскага.
На сённяшні дзень, найбольш абгрунтаваным з’яўляецца меркаванне, што Менск на р. Свіслачы узнік у якасці крэпасці Полацкай зямлі ў процівавагу комплексу на р. Менка, які да таго жа моцна пацярпеў пад час паходаў 1067 і 1078 гг. Недзе каля 1085-86 гг. сын Усяслава Брачыслававіча (Чарадзея) – Глеб Усяслававіч ажаніўся на дачцэ ўладзіміра-валынскага князя Яраполка Ізяслававіча (сына вялікага князя Ізяслава Яраслававіча, з якім Усяслаў Брачыслававіч неаднаразова ўступаў у ваенныя канфлікты) Анастасіі Яраполкаўне (≈ каля 1074 – 8 студзеня 1159 г.). У далейшым Анастасія нарадзіла яму чатырох сыноў – Расціслава, Валадара, Усевалада і Расціслава.
Ускосным сведчаннем таму, што Глеб Усяслававіч быў старэйшым за сваю будучую жонку, можа з’яўляцца тое, што яна перажыла яго на 40 гадоў, безумоўна, пры ўмове што смерць Глеба не была гвалтоўнай. Гэты шлюб хутчэй за ўсё з’яўляўся адлюстраваннем палітычнай гульні Усяслава, які імкнуўся ўстанавіць саюзніцкія адносіны з Яраполкам Ізяслававічам. Гэтым шлюбам Усяслаў імкнуўся разбіць традыцыйны трыумвірат паўднёварускіх князёў, а памкненні да гэтага выразна прасочваюцца яшчэ ў 1073 г., калі Усяслаў уступіў у перамовы з Ізяславам, якія былі ацэнены яго братамі як «…Изъяславъ сватися со Всеславомъ, мысля на наю; да аще его не вариве, имать на прогнати». Шлюб мог адбыцца да 1086 г., таму што 22 лістапада 1086 г. Яраполк быў здрадніцкі забіты. На падставе гэтай даты, можна лічыць, што прыкладна ад 1085–1086 гг. мог існаваць выдзелены Глебу Менскі ўдзел, які актыўна заявіў аб сабе толькі пасля смерці Усяслава Брачыслававіча. Адсутнасць летапісных паведамленняў аб Менскай зямлі да 1101 г. можа тлумачыцца палітычным адзінствам Полацкага княства і правядзеннем агульнай знешняй палітыкі.
Мінскае замчышча, Ніжні рынак і Верхні горад на карце 1793 г.
Сумяшчэнне плана Минска 1773 г. і спадарожнікавага здымка
Минскае замчышча, Ніжні рынак, Верхні горад, «татарскія агароды», Траецкая гара на карце 1795 г.
Мінскае замчышча, Ніжні рынак, Верхні горад, «татарскія агароды», Траецкая гара на карце 1797 г.
Мінскае замчышча («Старый замок»), Ніжні рынак, Верхні горад, «татарскія агароды», Траецкая гара на карце 1797 г.
Фрагмент плана Мінска І.Луцкевіча. Мінскае замчышча “Plan miesta Mienska 1773 hodu adkryty І. Luckiewiczem
Фрагмент плана Мінска сярэдзіны ХІХ ст.
Шпилевский П.М. Путешествие по Полесью и Белорусскому краю. Мн., 1992. С. 138-140
П.М. Шпилевский делится своими впечатлениями о городе Минске и, в частности, о Старом месте (Минском замчище) и об ул. Замковой (надо полагать ул. Старо-Мясницой) середины XIX в.:
«Остатки этих валов до сих пор известны в устах народа минского под именем Замчища, по преданию, что на этом месте, именно где теперь находится большой каменный дом, или так называемая Каменица княгини Любомирской и потом Чоглокова, стоял замок…».
«В память замка сохранилось название улицы Замковой: она идет от Свислочи мимо Низкого рынка и, перерезывая улицу Раковскую у еврейской школы, упирается в подошву горы Высокого рынка и тем как бы указывает границы старого города. Улица эта довольно грязная и населена большей частью цеховыми мещанами, как бы в воспоминание прав древнего Минска, изданных в замке; есть здесь и жиды, мелкие торгаши: они имеют кое-какие лавчонки, наполненные горшками, деревянной посудой, козьим сыром, маслом, молоком и дегтем: не удивляйтесь – в некоторых лавочках все это вместе продается. Близ Замковой улицы есть так называемый Смачный куток (Вкусный угол), нечто вроде обжорного ряда, где за пять копеек серебром угощают крупником (супом из круп) и куском говядины, также колдунами (пирменями) и воловьей печенкой».
У другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст. на тэыторыі Мінскага замчышча размяшчаўся 29 квартал Мінска, які падзяляўся на 19 участкаў. Іх нумарацыя пачыналася ад вул. Падзамкавай і далей ішла па перыметру квартала супраць хода гадзінніка.
Участок № 10 располагался внутри квартала, одной стороной выходил на набережную р. Свислочь. В 1827 г. у статского советника Чоглокова его приобрело еврейское общество. На участке до 1856 г. существовали деревянные мясные лавки. В 1856 г. в связи с проведением работ по благоустройству города старосты еврейских школ Шабакруим и Кадыша обязались по утвержденным планам и фасадам построить каменные мясные ряды, «при этом устроить и выровнять набережную р. Свислочь близ рядов, устроить подземную сточную канаву, содержать канаву и набережную в чистоте».
А также обязаны были «снять земляную гору за лавками настолько, чтобы ширина внутри двора по возможности была больше и при выходе с сего двора на набережную не менее 6 саж.». Несомненно, под земляной горой подразумевался бывший замковый вал. Далее из документа следует, что при осмотре местности представительная комиссия, в состав которой входили гражданский губернатор, губернский архитектор, губернский и уездный землемер, городской голова и др. рекомендовали расширить въезд в ряды с улицы Замковой (позднее ул. Старо-Мясницкой) на пространство «существующих на углу двух деревянных еврейских домов».
Фрагмент плана Мінска 1896 г.
План Минска 1898 г. (фр-т)
Фрагмент плана Мінска 1911 г.
Элементы забудовы на Мінскім замчышчы ў пачатку ХХ ст.
Мінскае замчышча на фота пачатку ХХ ст.
Жнівень 1926 г.
З планаў катэдры археолёгіі Інбелкульта на 1928/1929 гг. (А.М. Ляўданскі)
Дакладная запіска намесніка Упаўнаважанага Камісіі партыйнага кантролю пры ЦК ВКП(б) па БССР А. Астроўскага да сакратара ЦК КП(б)Б А. М. Лявіцкага ад 10 верасня 1937 г.
«…В Ин<ститу>те Истории для сбора шпионских сведений использовались археологические экспедиции. Во время этих экспедиций проводились фотосъемки мостов и важных стратегических пунктов; для проявления фотоснимков была создана специальная фотолабратория. Для того, чтобы получить доступ в запретную зону и связаться с частями Красной Армии, враги народа Щербаков и Левданский широко афишировали «открытие древнего Минска» в верховьях реки Птичь. Кроме этого, от имени Академии Наук шпион Левданский рассылал открытые письма лицам по своему выбору, которым предоставляли право «производить съемку планов, нивелировку, фотографирование»
Мінское замчышча, «татарскія агароды»,Ніжні рынак, Верхні горад, частка Траецкага прадмесця (аэрафотаздымак, канец чэрвеня 1941 г.)
Мінскае замчышча, «татарскія агароды»,Ніжні рынак, Верхні горад, часка Траецкага прадмесця (аэрафотаздымак, май 1944 г.)
Минскае замчышча ў канцы 1940-х гг. Выгляд з поўначы (з «татарскіх агародаў»
Мінскае замчышча ў 1946-1947 гг.
Такім чынам, спробы археалагічнай лакалізацыі летапіснага Менска прадпрымаліся з 1920-х гг. і нават планавалася яго археалагічнае даследаванне, аднак адсутнасць традыцыі «гарадской археалогіі» і іншыя навуковыя задачы даваеннага перыяду не дазвалялі перайсці да практычнага яго вывучэння.
Да таго жа, шчыльная каменная забудова, значныя перабудовы і магутны культурны слой, які часткова схаваў вал і роў абмяжоўвалі магчымасці даследчыкаў.
Першыя практычная крокі да вывучэння Мінскага замчышча зрабіў В.Р. Тарасенка, які пасля разбурэнняў Мінска ў 1945 г. лакалізаваў замчышча і даследаваў яго на працягу 1945-1951 гг. (560 кв.м).
План Мінскага замчышча (В.Р. Тарасенка, 1945 г.)
Сітуацыйны план Мінскага замчышча перад раскопкамі В.Р. Тарасенка (1945 г.)
Гіпотэза М.А. Волкава аб «першым горадзе» і вуліцах Мінскага замчышча, іх накірунках і ўзаемасувязі з асноўнымі дарогамі. На падставе плана Мінска жніўня 1793 г.
Археалагічныя раскопкі на Мінскім замчышчы пад кіраўніцтвам В.Р. Тарасенка
Археалагічныя раскопкі на Мінскім замчышчы пад кіраўніцтвам В.Р. Тарасенка
Археалагічныя раскопкі на Мінскім замчышчы пад кіраўніцтвам В.Р. Тарасенка
Раскопкі фундамента царквы (1950 г., В.Р. Тарасенка)
Пахаванні ўнутры фундамента царквы (1950 г., В.Р. Тарасенка)
Пахаванні ўнутры фундамента царквы (1950 г., В.Р. Тарасенка)
План Мінскага замчышча і яго сумяшчэнне з планам горада сярэдзіны ХІХ ст.
Разбурэнне Мінскага замчышча ў 1956 г.
У 1957-1961 гг. Мінскае замчышча даследаваў Э.М. Загарульскі (1228 кв.м). Вынікам даследаванняў стала манаграфія “Возникновение Минска» Мн., 1982.
Археалагічныя работы на Мінскім замчышчы пад кіраўніцтвам Э.М. Загарульскага
Археалагічныя работы на Мінскім замчышчы пад кіраўніцтвам Э.М. Загарульскага
З 1974 па 1991 гг. раскопкі на Мінскім замчышчы праводзяць Г.В. Штыхаў, В.Е. Собаль, П.А. Русаў
1974 г. – Штыхов Г.В., Соболь В.Е. Краткий отчёт о работе Минского отряда Белорусской археологической экспедиции в 1974 г. / Архіў археалагічнай навуковай дакументацыі ІГ НАН Беларусі, справа 478
1976 г. – Штыхов Г.В., Соболь В.Е. Отчёт о раскопках в Минске, на Менке и обследованиях в Речицком р-не Гомельской области в 1976 г. / Архіў археалагічнай навуковай дакументацыі ІГ НАН Беларусі, справа 546
(на территории замчища был разработан раскоп 8 х 20 м (площадь 160 кв. м), выявлено творило на глубине 1,5–2 м; зафиксировано 18 пластов – глубина 3,6 м, храм 12 в., нижние слои относятся к концу ХІ – ХІІ в.)
1977 г. – Штыхов Г.В., Соболь В.Е., Савицкий М.Т. Отчёт о работах Минского отряда в 1977 г. / Архіў археалагічнай навуковай дакументацыі ІГ НАН Беларусі, справа 858
(на территории замчища разработано 2 раскопа. Раскоп 1 разбит – в 20 м на юго-запад от воды, между павильоном «Трудовые резервы» и р. Свислочь (площадь 24 кв. м), датировка нижних слоев – XI в. Раскоп 2 разбит за пределами Замчища, в 200 м к северо-западу от раскопа 1, площадью 48 кв. м, культурный слой мощностью 3,4 м, деревянные сваи, 17 пл., датировка XVII в. На пл. 8 Марта проводились наблюдения за траншеей, южнее Замчища в 60 м от р. Свислочь, глубина 3 м, датировка XVI в.).
1981 г. – Соболь В.Е., Позняк З.С., Русов П.А. Отчёт о раскопках на территории Минского Замчища в 1981 г. (раскоп 1) и о спасательных археологических работах при строительстве коллектора “Центр” в 1980–1981 гг. / Архіў археалагічнай навуковай дакументацыі ІГ НАН Беларусі, справа 818(в юго-западной части замчище на газоне напротив магазина «Алеся», пр. Машерова (Победителей), д. 3. Общая площадь раскопа 140 кв. м (7 х 20 м), глубина культурного слоя до 3 м. Раскоп І – изучено 32 пласта, 13 строительных горизонтов, культурный слой глубиной до 6,4 м, датировка до второй половины ХІ – начала ХІІ вв.) Наблюдения за прокладкой трассы коллектора вдоль магазина “Алеся” и Дома моделей до ул. Немига. Протяженность коллектора 203 м, проходка подземным способом на глубине от 3,6 до 4,3 м, диаметр проходки до 3,7 м, профили через 0,75 м. Изучены часть посада, часть замка, прослежен уровень материка. Материалы датируются с XII в.)
1981 г. – Штыхов Г.В. Отчёт о раскопках в Минске, Минской и Витебской областях в 1981 г. / Архіў археалагічнай навуковай дакументацыі ІГ НАН Беларусі, справа 765(в центральной части замчища (у магазина «Алеся», на асфальтовом тротуаре пр. Машерова), Р. 8 І-ІІ – на дне котлована, площадью 16 х 4 м, мощность слоя до 18 пластов, общая мощность до 4–4,3 м, выявлено 8 объектов (построек), датировка до XIII в.)
1982 г. – Соболь В.Е., Русов П.А. Отчёт об археологических раскопках на Минском замчище в 1982 г. / Архіў археалагічнай навуковай дакументацыі ІГ НАН Беларусі, справа 861(на замчище, раскоп общей площадью 48 кв. м, глубиной слоя до 3,2 м, всего 33 пласта, 13 строительных горизонтов, датировка слоя ХІ–ХV вв.
Археалагічныя даследаванні на тэрыторыі Мінскага замчышча (насупраць магазіна «Алеся») пад кіраўніцтвам В.Е. Собаля, Г.В. Штыхава
1983 г. – Штыхов Г.В. Отчёт за 1983 г. о раскопках в окрестностях Минска и на Минском замчище / Архіў археалагічнай навуковай дакументацыі ІГ НАН Беларусі, справа 937
(раскоп около крыльца Дома физкультуры “Трудовые резервы”, размерами 6 х 12 м, глубина до 1,8–2,4 м, кирпичная постройка, деревянный настил, датировка до XV в.)
1984 г. Штыхов Г.В. Отчёт о раскопках в Минске в 1984 г. / Архіў археалагічнай навуковай дакументацыі ІГ НАН Беларусі, справа 880 (на юго-восточном участке замчища, в зоне котлована станции метро «Немига», около Дома физкультуры «Трудовые резервы») разработан раскоп размерами 20 х 50 м (общая площадь 1000 кв. м), культурный слой мощностью от 4,8–5,6 м до 7–8 м, расчищен вал, настилы улиц, срубы, подвалы, датировка до XI в.)
1985 г. Штыхов Г.В. Отчёт об археологических исследованиях в Минске в котловане строящейся станции метро “Немига” в 1985 г. / Архіў археалагічнай навуковай дакументацыі ІГ НАН Беларусі, справа 986
(Раскоп 1 – в котловане станции метро «Немига», примыкал к раскопу 1984 г., общая площадь 1000 кв. м., исследовано до материка 528 кв. м, культурный слой мощностью до 8,4 м, датировка до ХІІ в. Раскоп 2 – около Дома физкультуры, площадью размером 6 х 18 м – 10 кв.м, датировка до ХІІІ в. Траншея – с юга на север вдоль берега р. Свислочь, шириной 3 м, глубиной 6 м, расчищен сруб, датировка до XIV в.)
1986 г. – Штыхов Г.В. Отчёт за 1986 г. о полевых работах Минского отряда “Немига” // Архіў археалагічнай навуковай дакументацыі ІГ НАН Беларусі, справа 1113
(котлован станции метро «Немига» (раскоп 1), Дом физкультуры (раскоп 2), котлован возле кафе «Реченька», вал во дворе д. № 5 и магазина «Алеся». Раскоп 1 – примыкал к раскопу 1985 г., размером 36 х 20 м (площадь 720 кв. м), культурный слой мощностью до 7 м, расчищены постройки, встречена керамика VI–VII вв., основной материал датируется до XII–XIII вв. Шурф – в 8 м от южной стенки раскопа 1, размером 2 х 6 м (площадь 12 кв.м), глубиной до 6,4 м, датировка до XIII в. Раскоп 2 – вдоль стены Дома физкультуры, выявлены деревянные постройки, раскоп размером 36 х 6 м (площадь 216 кв.м) датировка до XIII в.)
1987 г. – Штыхов Г.В. Отчет об археологических исследованиях в Минске в 1987 году / Архіў археалагічнай навуковай дакументацыі ІГ НАН Беларусі, справа 1663
(на т.н. Татарских огородах. Траншея – около котлована между Дворцом спорта и р. Свислочь, длиной 40 м, культурный слой мощностью 0,6–0,7 м. Раскоп около котлована между Дворцом спорта и р. Свислочь, размером 8 х 12 м (площадь 96 кв. м), датировка до XI в.)
1987 г. – Русов П.А. Отчёт о раскопках на трассе станции метро “Немига” в 1987 г. (раскоп 1) и шурфовка возле кафе “Реченька” / Архіў археалагічнай навуковай дакументацыі ІГ НАН Беларусі, справа 1086
(Раскоп 1 – на трассе станции метро “Немига”, в 80 м от оборонительных валов, площадь 236 кв. м, изучено 19 пластов, культурный слой глубиной до 4,8 м, расчищено 7 строительных горизонтов, датировка – до XII в.
1988 г. – Русов П.А. Отчёт о раскопках на трассе станции метро “Немига” в 1988 г. (подземный переход в станцию) / Архіў археалагічнай навуковай дакументацыі ІГ НАН Беларусі, справа 1087
(Станция метро «Немига». Раскоп 22 – по центру котлована (южная оконечность пл 8 Марта и северная часть ул. Горького), раскоп размером 10 х 20 м, общая площадь 268 кв. м, культурный слой глубиной до 2,5 –3 м, расчищено 4 слоя, датировка – до XII в.)
1988 г. – Штыхов Г.В. Отчет о раскопках в Минске в 1988 году / Архіў археалагічнай навуковай дакументацыі ІГ НАН Беларусі, справа 1664
(в восточной части замчища, рядом с крыльцом Дома физкультуры заложен раскоп на дне траншеи (площадь 48 кв. м), расчищены деревянные сооружения на глубине 3,5 м, общая глубина культурного слоя до 4–4,5 м, датировка слоя до XII–XIII вв.)
1991 г. Штыхов Г.В. Отчет за 1991 год об исследованиях Минского археологического отряда «Немига» в Минске и Избище / Архіў археалагічнай навуковай дакументацыі ІГ НАН Беларусі, справа 1720
(около станции метро «Немига», раскоп – 3 участка, выявлены остатки улицы, датировка до XI–XII вв. Раскоп – площадью 20 кв.м. размером 4 х 5 м, место въездных ворот, культурный слой мощностью до 2 м, датировка до XI в.)
Лакалізацыя Мінскага замчышча ў гарадской забудове. Размяшчэнне археалагічных раскопаў 2-й паловы ХХ ст. і мяркуемая забудова XII-XIII стст. ва ўсходняй частцы замчышча
Мінскае замчышча і асноўныя раскопы
Раскопкі на Мінскім замчышчы ў 1985 г.
Раскопкі на Мінскім замчышчы ў 1985 г
Варыянты рэканструкцыі ўяздной брамы Мінскага замчышча и драўлянай забудовы (паводле Э.М. Загарульскага (1982 г.)
Варыянты рэканструкцыі ўяздной брамы Мінскага замчышча (паводле Ю.А. Заяца (1996 г.)
Минское замчище: материалы исследований северо-восточной части в 2009 году (участок І, раскопы 1, 2) // Матэрыялы па археалогіі Беларусі. Вып. 22. – Мн., «Медисонт». – 237 с. (27,5 п.л.) (аўтары А.М. Медведев, И.В. Ганецкая, В.И. Кошман, Н.А. Плавинский, С.Д. Дернович)
Мінск-2009. Археалагічныя работы ў паўночна-усходняй частцы замчышча. Раскоп плошчай 544 кв.м.
Мінск-2009. Маставая другой паловы ХІІІ ст., якая перакрывае фундамент царквы
Мінск-2009. Замчышча. Пл.VII (драўляны насціл), пл. ХІІ (маставая)
Мінск-2009. Замчышча. Тварыла, згрушчванне колатых камянёў для фундамента царквы, расчыстка драўляных канструкцый
Мінск-2009. Замчышча. Першапачатковы вал (шырыня да 11 м)
Мінск-2009. Замчышча. Другая падсыпка вала (шырыня вала дасягнула 28-30 м)
Мінск-2009. Замчышча. Рэшткі гакавай канструкцыі, якая падтрымлівала ўнутранні схіл вала ад апаўзання
Мінск-2009. Замчышча. Першапачатковыя культурныя адкладанні з слоем спалення і рэшткамі драўляных канструкцый, перакрытыя выкідам мацярыковага пяску з фундамента царквы
Асноўныя вынікі даследавання Мінскага замчышча
лакалізаваны дзядзінец (гарадзішча, замчышча) летапіснага «Менска», які ўяўляў сабой паселішча пры ўпадзенні р. Няміга ў р. Свіслач. У плане дзядзінец меў паўкруглую форму плошчай каля 3 га
у розных месцах знівеліраванай ў канцы 1950-х гг. пляцоўкі дзядзінца выяўлены рэшткі магутнага абарончага вала, які акаляў горад. Прасочана 2 этапа будаўніцтва вала. Унутры вала зафіксаваны і даследаваны розныя драўляныя канструкцыі, а ў паўднёва-усходняй частцы выяўлена ўяздная брама. Найбольш маштабныя работы па вывучэнні абарончых збудаванняў праведзены пры работах сярэдзіны 1980-гг.(1984 г. – 1000 кв.м., 1985 г. – 1000 кв.м. (да мацерыка вывучана 528 кв.м.))
культурны слой на тэрыторыі дзядзінца дасягаў 5,0-6,0 м
вывучана планіроўка і забудова паўночна-усходняй частцы горада;
у ранніх напластаваннях усходняй частцы замчышча выяўлены фундамент каменнай царквы памерамі 12 х 16 м з трымя апсідамі
Праблемы і перспектывы
не распрацавана дэндрахраналагічная шкала, што не дазваляе з упэўненасцю распрацаваць храналогію ўсяго комплекса старажытнасцей;
адназначна не вырашана пытанне аб часе ўзвядзення фундамента царквы;
не лакалізаваны цэрквы на пляцоўцы дзядзінца і пасадах Менска
не лакалізаваны княжацкі двор
адназначна не вырашана пытанне аховы, кансервацыі і музеефікацыі канструкцый замчышча;
неабходны перагляд шэрагу датыровак і пунктаў гледжання на шэраг пытанняў, звязаных з першапачатковай гісторыяй горада, яго сувяззю з археалагічным комплексам на р. Менка
фактычна адсутнічае інфармацыя аб характары і асаблівасцях абарончых збудаванняў (валу, унутрывальных канструкцый, рова) на астатніх участках фартыфікацыйнай лініі старажытнага Менску. Акрамя таго, не зразумелымі прадстаўляюцца тэндэнцыі, асаблівасці і развіццё абарончых збудаванняў Замчышча і вакольнага горада ў больш позні час (XIV–XVII стст.).
не вывучана заходняя частка замчышча, дзе адзначаны магутны культурны слой (да 4,0-6,0 м) з вялікай колькасцю драўляных канструкцый ХІІ-XVIII стст.
"А у нас во дворе..."
Онлайн-выставка
